Չարենցի հետ եւ առանց Չարենց
Երջանկության ֆենոմենը դա հոգու ամենակատարյալ վիճակն է եւ մարդու ամենաաստվածատուր իրավունքը: Ցանկացած աշխատանք, մտավոր եւ հոգեւոր ճիգ վատնված է համարվում, եթե չի թեթեւացնտւմ մարդկային տառապանքը, սրբելու արցունքնը, փրկելու նրա արժանապատվտւթյունը: Վատնված եթե չի երջանկացնելու մարդռւն:
Երջանկության եւ արդարության զգացում կապրեմ, երբ մարտի 13-ին կամ նոյեմբերի 28-ին, կամ ցանկացած մի այլ օր, կկարողանամ թոռնիկիս ձեռքը բռնած ծաղիկներ խոնարհել Չարենցի շիրիմին... Պանթեոնռւմ կամ մի այլ տեղ...
Բոլշեւիկները չկարողացան Չարենցին դարձնել իրենց երգիչը, տրուբադուրն ու գուսանը: Չարենց արվեստագետը ի վերուստ իր պարտականությամբ փորձում էր հղկել հայ մարդու ճաշակը, բոլոր հնարավոր միջոցներով ժողովրդին բարձրացնել դեպի արվեստը եւ ոչ թե արվեստն իջեցնել մինչեւ ժողովրդի մակարդակը:
Սոցռեալիզմին շողոքորթողն ու քծնողը ցնծությամբ էր դիմավորում յուրաքանչյուր ձերբակալություն ու մահ: Չարենցը պայծառ տողերով ողբաց նահատակների կորուստը.
-Դեռ տարիներ կապրես իբրեւ մասունք թաքուն
Կամ մի անցած հեռու,Նաիրյան միֆ...
Այպես երգեց նա եղերամահ Աղասի Խանջյանին, ու պայծառ նահատակ Բակունցին միչեւ հասավ ու հավասարվեց նրանց: Չարենցի տողերում երեւում է ազնիվ,տառապած մի դեմք: Որքան ճիգ, որքան ջանք ու ժամանակ է նա վատնել ապացուցեւու, որ նա այն է ինչ կա եւ ոչ թե այն ինչ հակառակորդներն են ասել իր մասին:
1937-ի մարտին մահվանից 8 ամիս առաջ նա գրում է.
«Իմ 40-ամյա տարեդարձի օրը լրանում է իմ գրական գործունեության 25 տարին...25 տարի իմ ոգեկան հերկը հերկելռւց հետո տեսնում եմ իմ կրկնակի հոբելյանը, մենակ ու հալածական պոետ աքսորյալ սեփական հայրենիքում, հերկի եզերքին հայրենական երգի,ամայացած դաժանագույն եռանդով սեփական նախարարների եւ պետերի' հայրենի երգակիցների դեռ մնացած մի քանի խեղճերի հախուռն ցնծության ներքո»:
Ինչ անեմ ես, ինքնասպանություն գործեմ: Բայց այդ ո՞ւմ է հարկավոր, բացի դասակարգային թշնամիներից: Ինչպե՞ս վարվեմ ես: Ինձ կենդանի-կենդանի հաշվեմ թաղվա՞ծ...»
Նա խորապես համոզված էր, որ ամենակարող ժամանակը հաշվի կնստի բռնության ասպետների հետ եւ ինքը կբարձրանա հայ ժողովրդի սրտի պատվանդանին, դառնալով բրոնզ եւ անմահություն, քաղաք, փողոց եւ դպրոց: Նրան նախանձող, զազրախոս գրական թզուկների հասակը նույնիսկ նրա պատվանդանին չհասավ...
Չնայած գրական ասպարեզի քանքարավոր ջոկատը ընդունում է Չարենցի հանճարը, ցավով ու տարակուսանքով պետք է անդրադառնալ Չարենցի գործերի թարգմանություններին: Իլյա Էրենբուրգի, Լուի Արագոնի, Վ.Սարոյանի բարի վկայությունները ցավոք չբարձրացրին Չարենցին այն արժանավոր պատվանդանին, որը պետք է տեսանելի դարձներ նրան օտար ընթերցողին:
Ակներեւ է, որ «արհեստավարժ թարգմանիչները» գերադասռւմ էին գործ ունենալ թույլ բանաստեղծների հետ, որոնցից կարելի էր ամեն ինչ «սարքել»: Մինչդեռ Չարենցն իր բանաստեղծական անհատականռւթյամբ ընդունեց իր մեջ համաշխարհային բանարվեստի առաջավոր ավանդների սերուցքը եւ հայ բանաստեղծությունը բարձրացրեց մի նոր աստիճանի:
Նա կյանքից հեռացավ 1937-ի նոյեմբերի 28-ին, մի ցուրտ գիշեր, ժանգոտ երկաթե մահճակալի վրա, ստալինյան ասպետների կողմից ի վարձատրություն ազգային-հեղափոխական գրականությանը մատուցած վիթխարի վաստակի:
Չարենցի պոեզիան կարող է խոսել մարդկանց սրտի ու հոգու հետ: Ով ազնվորեն ծառայում է իր ժողովրդին նա պատկանում է բոլոր ժողովուրդներին: Չարենց ստեղծագործողի հենքը ազգային է, արժեքը՝ համամարդկային, ով դարձսվ իր ժողովրդի մեծագույն ու ողբերգական անուններից մեկը:
Չարենցի անհայտ գերեզմանը շիկացաց խարան է այն ժամանակների ու նրա հեղինակների ճակատին: Արհեստական միջոցներով չմաքրենք այդ խարանը...:
Այո արհեստական միջոցներ հիրավի պետք չեն, չէ որ ինքը Չարենցը չէր սիրում արհեստականն ու շինծուն,որովհտեւ ինքն իսկական էր...
Չհամաձայնելով Վ.Դավթյանի կարծիքի եւ 82-ամյա մեր անտարբերության հետ, մենք պարտավոր ենք իմանալ Չարենցի աճյունի տեղը եւ ցանկության դեպքռւմ կիմանանք: Պետք է գոնե փորձել գտնել եւ չմեղանչել բարոյականռւթյան դեմ: Չարենցի անհայտ գերեզմանը շիկացաց խարան է նաեւ մեր ճակատին, իսկ կամք դրսեւորելը,ձգտելն ու փնտրելը արհեստական միջոց չէ: Առավել եւս, որ ես ձեր խոնարհ ծառան 90 տոկոս ճշգրտությամբ գիտեմ եւ ոչ միայն ես, թե որտեղ են հանգչում նրա մասունքները .. Երեւնյան լճի կամրջի տակ:
1936-Ին Փարիզի Պեր լաշեզ գերեզմանատնից Հայաստան բերվեց Կոմիտասի աճյունը եւ Երեւանի այժմ իր անունը կրող Պանթեոնռւմ գտավ իր վերջին հանգրվանը: Այդ կապակցռւթյամբ Չարենցի արտասանած երեք բառը սարսուռ է առաջացնում.
ՀՈՂԸ ԴԱՐՁԱՎ ՀԱՅՐԵՆԻՔ...
Ուզում եմ եւ թող որ Չարենցի մասունքները թաղվեն Հայոց Հողում Հայերեն...
Ուզում եմ եւ թող մի անգամ էլ Հողը Դառնա Հայրենիք...
Գեւորգ Հովհաննիսյան