Ինչպիսին էին հայերը գերմանացի սպայի աչքերով (1835-1839)
1835-1839 թթ. Օսմանյան կայսրություն այցելած ռազմական տեսաբան, գեներալ-ֆելդմարշալ Հելմուտ Կարլ Բեռնհարդ Մոլտկե Ավագը այդ տարիներին նամակների շարք է հեղինակել (գերմ.՝ Briefe über Zustände und Begebenheiten in der Türkei aus den Jahren 1835 bis 1839), որոնցում ի թիվս այլ թեմաների, առանձին անդրադաձներ է կատարել նաև կայսրությունում բնակվող հայկական բնակչությանը:
Թեպետ գերմանական ծագմամբ զինվորական գործչի արտահայտած մտքերը կարող են վիճարկելի համարվել հայկական պատմագրության տեսանկյունից, այնուամենայնիվ, դրանք արժեքավոր են նախաթանզիմաթյան Օսմանյան կայսրության մասին պատկերացում կազմելու համար:
Հատված «14 օրից ավելի Մարդիրաքի Սեբաստյանի տանն եմ» նամակից.
«Հրամանատարի (նկատի ունի Օսմանյան բանակի հրամանատար Մեհմեդ Հյուսրև փաշային) ցանկությամբ նրա ավագ թարգմանչի տանն եմ: Տանտիրոջ անունը Մարդիրաքի է, այսինքն՝ փոքրիկ Մարտին: Նա հայ է և հարուստ, հարգարժան մի մարդ: Չնայած մեզ հորդորել էին շատ աշխատել, իրականում անում էինք ամեն ինչ՝ բացի թարգմանությունից: Երբ Մարտինին ասում էի թութուն ծխենք կամ նարդի խաղանք, անմիջապես պատրաստ էր, բայց երբ խոսք էի բացում թարգմանությունից, կարևոր մի պատճառաբանություն էր գտնում: Այստեղի ձեռագրերը՝ վեր ու վար, նման են մեր կանանց ասեղծագործություններին: Ոտքերը խաչում են թախտի վրա և եղեգի գրիչներով գրում են երկար, փայլուն թղթի կտորների վրա՝ աջից ձախ:
Այն էլ ասեմ, որ այստեղ որևէ բանի պակասություն չունեմ և հայկական մի ընտանիքի հետևելը բավականին հետաքրքիր է: Այս հայերին իրականում հնարավոր է քրիստոնյա թուրքեր անվանել: Այս հզոր ժողովրդի (նկատի ունի թուրքերին) ավանդույթներից, նույնիսկ լեզվից շատ բաներ են վերցրել: Մինչդեռ հույները իրենց առանձնահատկությունները ավելի շատ են պահպանել... Քանի որ քրիստոնյա են, կրոնը նրանց թույլատրում է միայն մեկ կին ունենալ, բայց այդ կինը, գրեթե թուրք կանանց նման, աչքերից հեռու է մնում: Երբ հայ կանայք փողոց են դուրս գալիս, երևում է միայն նրանց քթի և աչքերի վերևի հատվածը:
Առանց կին տեսնելու այս տանը բավականին օր անցկացրի: Սկզբում տեսքից մարդկային շնորհք չունեցող, ծեր տիկին Մ.-ն երևաց, դրանից հետո, միայն այն պատճառով, որ սիրելի հյուր էի, իրար հետևից գեղեցիկ աղջիկներ ի հայտ եկան: Ափսոս, որ նրանցից ոչ մեկը ֆրանսերեն չգիտեր: Մարդը կարող է թարգմանչի միջոցով խոսել փաշաներից մեկի հետ, բայց նույնն անել երիտասարդ աղջկա պարագայում, շատ տխուր է»:
Հայկ Դարբինյանի ֆեյսբուքյան էջից